Biogas: पर्यावरणपूरक ऊर्जा आणि ग्रामीण विकासाची चळवळ

जगभरात वाढणाऱ्या ग्लोबल वॉर्मिंग च्या पार्श्वभूमीवर पर्यावरणपूरक ऊर्जा स्रोतांचा विचार महत्त्वाचा ठरतो. त्यात ग्रीनहाऊस गॅस पैकी मिथेन हा सर्वात घातक मानला जातो. मात्र, Biogas तंत्रज्ञान वापरल्यास तोच मिथेन ऊर्जा निर्मितीसाठी उपयोगात आणता येतो. या माध्यमातून स्वच्छ इंधन, पर्यावरण संरक्षण आणि ग्रामीण विकासाला चालना मिळते.

 

सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात भगीरथ ग्रामविकास प्रतिष्ठान ही संस्था गेल्या अनेक वर्षांपासून Biogas क्षेत्रात उल्लेखनीय कार्य करत आहे. आतापर्यंत एकूण ९५०० बायोगॅस युनिट्स उभारून हजारो ग्रामीण कुटुंबांना पर्यावरणपूरक ऊर्जा स्रोत उपलब्ध करून दिले आहेत. Think Global, Act Local या तत्त्वावर काम करणाऱ्या संस्थेच्या प्रयत्नांमुळे सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील अनेक गावांत Biogas चळवळ लोकसहभागातून उभी राहिली आहे.

मालवण तालुक्यातील वाईंगवडे येथे घनश्याम शंकर चव्हाण यांच्या अंगणात उभारलेले Biogas युनिट हे त्याचेच एक उदाहरण आहे.

 

भगीरथ ग्रामविकास प्रतिष्ठानचे योगदान

९,०००+ Biogas युनिट्स उभारणी – सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील अनेक कुटुंबे यामुळे स्वयंपाकासाठी Biogas वापरत आहेत.

स्थानिक संसाधनांचा वापर – स्वस्त आणि स्थानिक स्तरावर उपलब्ध असलेल्या साहित्यातून बायोगॅस युनिट तयार करण्यात येते.

शेतकऱ्यांना प्रशिक्षण आणि तांत्रिक मदत – गावागावांत जाऊन लोकांना बायोगॅस तंत्रज्ञानाबद्दल माहिती पुरवली जाते.

Biogas म्हणजे काय?

Biogas म्हणजे सेंद्रिय कचऱ्यापासून निर्माण होणारे स्वच्छ इंधन. घरगुती ओला कचरा, शेण, वनस्पती अवशेष, कृषी कचरा यांचा Anaerobic Digestion (ऑक्सिजनशिवाय कुजवण्याची प्रक्रिया) करून मिथेनयुक्त वायू निर्माण केला जातो. याच वायूचा उपयोग स्वयंपाक, वीजनिर्मिती आणि शेतीसाठी केला जातो.

Biogas च्या मुख्य घटकांची माहिती:

मिथेन (CH₄) – 50-70%

कार्बन डायऑक्साइड (CO₂) – 25-45%

थोड्या प्रमाणात हायड्रोजन, नायट्रोजन आणि हायड्रोजन सल्फाइड

Biogas आणि पर्यावरण संरक्षण

ग्लोबल वॉर्मिंग हा जगभरातील महत्त्वाचा विषय बनला आहे. बायोगॅससारख्या उपायांमुळे ग्लोबल वॉर्मिंग कमी करण्यास मदत होते.

मिथेनचा योग्य वापर: खुल्या वातावरणात मिथेन सोडल्यास तो CO₂ पेक्षा २८ पट अधिक घातक असतो. Biogas प्रकल्पामुळे तोच मिथेन नियंत्रित करून ऊर्जा निर्मितीसाठी वापरला जातो.

वनसंवर्धन: चुलीसाठी लागणाऱ्या लाकडाचा वापर कमी होत असल्याने जंगलतोड थांबते.

कार्बन फूटप्रिंट कमी होते: बायोगॅसच्या वापरामुळे इंधनासाठी कोळसा, एलपीजी, डिझेल यासारख्या स्त्रोतांवरील अवलंबित्व कमी होते.

Biogas आणि ग्रामीण विकास

१) महिलांचे आरोग्य सुधारते

धूरमुक्त स्वयंपाक: LPG किंवा चुलीच्या तुलनेत बायोगॅस अधिक स्वच्छ आणि आरोग्यदायी आहे. धूरमुक्त स्वयंपाकामुळे महिला आणि लहान मुलांच्या श्वसनाच्या आजारांमध्ये मोठी घट होते.

२) आर्थिक बचत आणि उत्पन्नाचे साधन

एलपीजीवर होणारा खर्च वाचतो.

शेतीसाठी उत्तम सेंद्रिय खत (Biogas Slurry) मिळते, त्यामुळे इतर खतांवरील खर्च कमी होतो.

३) शाश्वत शेतीला चालना

बायोगॅसपासून मिळणाऱ्या सेंद्रिय खतामुळे जमिनीचा पोत सुधारतो. यामुळे दीर्घकाळ शेतीस उपयुक्त घटक टिकून राहतात आणि उत्पादन वाढते.

विकसनशील देश आणि Biogas: समस्या ते संधी

विकसनशील देशांमध्ये गाई-गुरे आणि भातशेतीमुळे मोठ्या प्रमाणावर मिथेन उत्सर्जन होते. वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून हे खरे असले तरी शेती आणि पशुपालन करणे हा दोष नव्हे, तर उपलब्ध संसाधनांचा वापर न करणे हा प्रश्न आहे.

समस्या:

मिथेन उत्सर्जन जास्त. इंधनासाठी लाकडावर अवलंबित्व.

Biogas हे उत्तम उपाय:

मिथेनचा योग्य उपयोग करून ऊर्जा निर्मिती

स्वयंपाकासाठी स्वच्छ आणि स्वस्त इंधन

शेतीसाठी उत्तम सेंद्रिय खत

Biogas: भविष्यातील गरज आणि संधी

जागतिक तापमानवाढीचा सर्वाधिक फटका अल्पभूधारक शेतकऱ्यांना बसतो. म्हणूनच, त्यांना Biogas तंत्रज्ञानाचे फायदे समजावून देणे आणि त्याचा वापर करण्यासाठी प्रेरित करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

Biogas तंत्रज्ञान हे केवळ एक पर्यावरणपूरक ऊर्जास्रोत नाही, तर शाश्वत ग्रामीण विकासाचे प्रभावी साधन आहे. भगीरथ ग्रामविकास प्रतिष्ठान या संस्थेच्या प्रयत्नांमुळे सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात Biogas चळवळ व्यापक होत आहे. Think Global, Act Local या तत्त्वावर काम करून पर्यावरण संरक्षण, ग्रामीण अर्थव्यवस्था आणि आरोग्य सुधारणा यांना एकत्रित चालना देता येते.

Biogas म्हणजे समस्या नव्हे, संधी आहे – आणि याचा लाभ जितक्या अधिक कुटुंबांनी घेतला, तितका आपल्या भविष्यासाठी चांगला!